Phát triển kỹ năng là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm phát triển kỹ năng

Phát triển kỹ năng là quá trình con người nâng cao, tinh luyện hoặc mở rộng năng lực thực hiện các hoạt động chuyên môn, học thuật hoặc xã hội một cách hiệu quả hơn. Đây là một phần không thể thiếu trong quá trình học tập suốt đời, giúp cá nhân thích ứng với sự thay đổi nhanh chóng của môi trường làm việc và xã hội hiện đại. Quá trình này có thể diễn ra thông qua học tập chính quy, tự học, trải nghiệm nghề nghiệp hoặc tương tác xã hội.

Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), phát triển kỹ năng đóng vai trò thiết yếu trong việc nâng cao năng suất lao động, tạo điều kiện cho đổi mới công nghệ và hỗ trợ tăng trưởng bền vững. Nó không chỉ giúp cá nhân nâng cao cơ hội nghề nghiệp mà còn tăng khả năng đóng góp vào cộng đồng và nền kinh tế. Trong bối cảnh thị trường lao động thay đổi bởi tự động hóa và AI, phát triển kỹ năng trở thành yếu tố quyết định năng lực cạnh tranh quốc gia.

Phát triển kỹ năng là một quá trình động, phản ánh khả năng học hỏi, thích nghi và ứng phó của cá nhân trước các yêu cầu mới. Nó không dừng lại ở việc học một kỹ năng cụ thể mà còn bao gồm khả năng chuyển giao kỹ năng giữa các ngữ cảnh khác nhau. Vì vậy, việc hiểu và quản lý sự phát triển kỹ năng là trọng tâm của giáo dục hiện đại, đào tạo nghề và chính sách nhân lực quốc gia.

Phân loại kỹ năng

Kỹ năng có thể được phân loại dựa trên nhiều tiêu chí khác nhau như tính chất công việc, mức độ chuyên môn hóa, khả năng chuyển đổi và ngữ cảnh sử dụng. Một số nhóm kỹ năng phổ biến bao gồm:

• Kỹ năng chuyên môn (hard skills): kỹ thuật, thao tác chuyên ngành như lập trình, kế toán, phân tích dữ liệu.
• Kỹ năng mềm (soft skills): giao tiếp, quản lý thời gian, giải quyết xung đột, lãnh đạo, tư duy phản biện.
• Kỹ năng nhận thức (cognitive skills): ghi nhớ, chú ý, suy luận, xử lý thông tin.
• Kỹ năng xã hội (social skills): hợp tác, đồng cảm, thích nghi văn hóa.
• Kỹ năng số (digital skills): sử dụng công nghệ, dữ liệu và các công cụ kỹ thuật số.

Bảng dưới đây minh họa sự khác biệt giữa các nhóm kỹ năng chính:

Loại kỹ năng	Đặc điểm	Ví dụ
Kỹ năng chuyên môn	Có thể đào tạo rõ ràng, đánh giá định lượng	Thiết kế đồ họa, lập trình Python, kế toán
Kỹ năng mềm	Khó lượng hóa, phụ thuộc bối cảnh xã hội	Làm việc nhóm, thuyết trình, đàm phán
Kỹ năng số	Liên quan đến công nghệ và dữ liệu	Phân tích Excel, sử dụng AI, an ninh mạng

Theo Diễn đàn Kinh tế Thế giới, các kỹ năng quan trọng nhất trong giai đoạn 2023–2027 bao gồm: tư duy phân tích, sáng tạo, khả năng tự học, tư duy hệ thống, năng lực công nghệ và khả năng thích nghi – phản ánh sự dịch chuyển từ lao động thủ công sang lao động tri thức và sáng tạo.

Cơ sở lý thuyết và mô hình phát triển kỹ năng

Nhiều mô hình lý thuyết được phát triển để mô tả tiến trình phát triển kỹ năng của con người. Một mô hình phổ biến là “Mô hình 4 giai đoạn năng lực” bao gồm:

1. Không nhận thức được sự thiếu kỹ năng (Unconscious incompetence)
2. Nhận thức được sự thiếu kỹ năng (Conscious incompetence)
3. Có kỹ năng nhưng cần tập trung (Conscious competence)
4. Thành thạo ở mức vô thức (Unconscious competence)

Mô hình này giúp cá nhân và tổ chức nhận diện được giai đoạn học tập hiện tại để thiết kế can thiệp phù hợp.

Một mô hình hệ thống khác là khung ESCO (European Skills, Competences, Qualifications and Occupations) của EU, được xây dựng để chuẩn hóa kỹ năng theo từng ngành nghề, giúp người lao động dễ dàng chuyển đổi công việc và học tập. Tương tự, Skills Framework của Singapore cung cấp bản đồ kỹ năng chi tiết cho các ngành chiến lược như công nghệ, chăm sóc sức khỏe, sản xuất và tài chính.

Ngoài ra, lý thuyết học tập trải nghiệm của Kolb (Experiential Learning Theory) cũng được sử dụng rộng rãi, nhấn mạnh vai trò của trải nghiệm thực tiễn trong việc xây dựng và củng cố kỹ năng thông qua chu trình: trải nghiệm cụ thể → quan sát phản tư → khái quát hóa khái niệm → thử nghiệm tích cực.

Vai trò của giáo dục trong phát triển kỹ năng

Giáo dục chính quy là nền tảng quan trọng để phát triển kỹ năng trong giai đoạn đầu của cuộc đời. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu cho thấy hệ thống giáo dục truyền thống còn thiên về kiến thức lý thuyết và đánh giá học thuật, trong khi chưa tích hợp đầy đủ kỹ năng mềm và kỹ năng công nghệ. Theo Brookings Institution, cần đổi mới giáo dục theo hướng học tập tích hợp năng lực (competency-based learning) để chuẩn bị cho công dân thế kỷ 21.

Một số phương pháp giáo dục hiện đại được đánh giá cao trong phát triển kỹ năng bao gồm:

• Học tập dựa trên dự án (project-based learning)
• Học tập liên ngành (interdisciplinary learning)
• Giáo dục trải nghiệm (experiential education)
• Học tập qua thực hành và mô phỏng (simulation-based training)

Các phương pháp này không chỉ phát triển năng lực chuyên môn mà còn rèn luyện tư duy phản biện, khả năng giải quyết vấn đề, giao tiếp và làm việc nhóm – những kỹ năng khó dạy bằng phương pháp truyền thống.

Việc tích hợp công nghệ vào lớp học cũng là một xu hướng quan trọng. Các nền tảng học trực tuyến, hệ thống phản hồi tức thì và công cụ đánh giá kỹ năng theo thời gian thực đang được triển khai rộng rãi để tạo ra môi trường học cá nhân hóa và linh hoạt hơn cho từng người học.

Phát triển kỹ năng trong môi trường doanh nghiệp

Tại nơi làm việc, phát triển kỹ năng không chỉ nhằm nâng cao hiệu suất cá nhân mà còn góp phần vào khả năng cạnh tranh tổng thể của doanh nghiệp. Trong bối cảnh công nghệ thay đổi nhanh chóng, kỹ năng của nhân viên trở thành yếu tố sống còn để tổ chức duy trì năng suất, đổi mới và thích nghi. Do đó, các doanh nghiệp ngày càng chú trọng xây dựng chiến lược đào tạo nội bộ gắn với mục tiêu dài hạn.

Một số hình thức đào tạo và phát triển kỹ năng phổ biến trong môi trường doanh nghiệp gồm:

• Đào tạo tại chỗ (on-the-job training): học tập trong quá trình làm việc thực tế.
• Chương trình cố vấn (mentorship): người có kinh nghiệm hướng dẫn nhân viên mới hoặc kém kinh nghiệm.
• Luân chuyển công việc (job rotation): di chuyển nhân sự giữa các vị trí để mở rộng kỹ năng.
• Đào tạo kỹ thuật số (e-learning): sử dụng nền tảng học trực tuyến cho nội dung cập nhật nhanh.

Theo Harvard Business Review, các chương trình đào tạo hiệu quả nhất là những chương trình có tính thực tiễn cao, có thể đo lường được kết quả, được hỗ trợ bởi quản lý cấp trên, và có sự liên kết rõ ràng với định hướng chiến lược của tổ chức. Việc đào tạo không chỉ dừng ở kỹ năng hiện tại mà cần hướng đến phát triển năng lực dài hạn, bao gồm khả năng học hỏi và tư duy thích nghi.

Học tập suốt đời và kỹ năng thích ứng

Học tập suốt đời (lifelong learning) là quá trình cá nhân liên tục cập nhật và làm mới kỹ năng trong suốt cuộc đời. Trong bối cảnh công nghệ phát triển nhanh và chu kỳ kỹ năng ngày càng ngắn, việc chỉ dựa vào giáo dục ban đầu không còn đủ để duy trì sự nghiệp bền vững. Các cá nhân cần liên tục học hỏi, rèn luyện kỹ năng mới và làm giàu trải nghiệm để duy trì sự phù hợp với yêu cầu công việc.

Khái niệm “reskilling” (học kỹ năng mới để chuyển đổi sang lĩnh vực khác) và “upskilling” (nâng cấp kỹ năng hiện có) đã trở thành chiến lược trọng tâm trong nhiều chính sách nhân sự. Một nghiên cứu của McKinsey cho thấy hơn 70% doanh nghiệp tin rằng họ cần xây dựng lại kỹ năng cho lực lượng lao động của mình trong 5 năm tới để đáp ứng với tự động hóa và chuyển đổi số.

Một số yếu tố then chốt trong phát triển kỹ năng thích ứng:

• Khả năng tự học và tự điều chỉnh hành vi học tập.
• Khả năng làm việc trong môi trường không chắc chắn.
• Khả năng tích hợp nhanh công nghệ và công cụ mới.
• Tư duy linh hoạt, đổi mới và tư duy phản biện.

Việc hình thành những năng lực này giúp cá nhân giữ được giá trị lâu dài trên thị trường lao động, bất kể lĩnh vực nghề nghiệp.

Đo lường và đánh giá sự phát triển kỹ năng

Đánh giá quá trình phát triển kỹ năng là yếu tố quan trọng giúp cá nhân và tổ chức xác định mức độ hiệu quả của đào tạo cũng như xác lập mục tiêu mới. Không giống việc đánh giá kiến thức thông qua bài kiểm tra, kỹ năng đòi hỏi các công cụ đánh giá đa chiều và linh hoạt.

Một số công cụ và phương pháp đánh giá kỹ năng phổ biến:

• Khung đánh giá năng lực (competency frameworks): liệt kê các kỹ năng cần thiết theo từng vị trí hoặc ngành nghề.
• Phản hồi 360 độ: đánh giá từ cấp trên, đồng nghiệp và cấp dưới để có cái nhìn toàn diện.
• Đánh giá hiệu suất theo mục tiêu (OKRs/KPIs): đo lường khả năng ứng dụng kỹ năng vào công việc.

Ngoài ra, mô hình Kirkpatrick gồm 4 cấp độ là công cụ đánh giá hiệu quả đào tạo phổ biến:

1. Phản ứng (reaction): học viên cảm nhận thế nào về khóa học.
2. Học tập (learning): học viên học được gì.
3. Hành vi (behavior): hành vi có thay đổi sau đào tạo không.
4. Kết quả (results): đào tạo có ảnh hưởng đến tổ chức không.

Một công cụ định lượng khác là đo lường lợi tức đầu tư đào tạo (Training ROI), theo công thức: $ROI = \frac{\text{Lợi ích thu được} - \text{Chi phí đào tạo}}{\text{Chi phí đào tạo}} \times 100\%$

Kết hợp giữa đánh giá định tính và định lượng sẽ mang lại cái nhìn toàn diện về tiến trình phát triển kỹ năng.

Ảnh hưởng của công nghệ đến phát triển kỹ năng

Công nghệ đang thay đổi cách con người học và phát triển kỹ năng. Từ nền tảng học trực tuyến, lớp học ảo đến trí tuệ nhân tạo trong đào tạo cá nhân hóa, công nghệ mở ra khả năng tiếp cận học tập linh hoạt hơn cho mọi đối tượng.

Một số công cụ và xu hướng công nghệ tiêu biểu:

• MOOCs (Massive Open Online Courses): Coursera, edX, Udacity, FutureLearn.
• Hệ thống quản lý học tập (LMS): Moodle, Canvas, Blackboard.
• AI và học máy: cá nhân hóa nội dung, đề xuất lộ trình học phù hợp, đánh giá tự động.
• Thực tế ảo và tăng cường (VR/AR): mô phỏng tình huống thực tiễn như y học, kỹ thuật, an toàn lao động.

Theo World Economic Forum, gần 50% nhân sự toàn cầu sẽ cần nâng cấp kỹ năng qua nền tảng kỹ thuật số trong thập kỷ tới. Công nghệ không chỉ thay đổi nội dung kỹ năng cần học mà còn thay đổi cách học, mở ra cơ hội cho cả người học chủ động và người học thụ động.

Thách thức và bất bình đẳng trong phát triển kỹ năng

Dù học tập và phát triển kỹ năng ngày càng được công nhận là yếu tố thiết yếu, không phải mọi người đều có cơ hội tiếp cận công bằng. Khoảng cách số, khác biệt vùng miền, trình độ học vấn, giới tính và điều kiện kinh tế – xã hội đều ảnh hưởng đến khả năng phát triển kỹ năng của từng cá nhân.

Một số rào cản phổ biến:

• Thiếu thiết bị truy cập Internet hoặc công nghệ cần thiết.
• Chi phí đào tạo cao, đặc biệt với người lao động tự do và không chính thức.
• Thiếu thời gian và động lực học tập, đặc biệt với người trưởng thành đang đi làm.

Theo UNESCO Institute for Lifelong Learning, để giải quyết bất bình đẳng trong phát triển kỹ năng, cần thúc đẩy các hình thức đào tạo linh hoạt, công nhận kỹ năng không chính quy (non-formal & informal learning) và xây dựng chính sách hỗ trợ người yếu thế tham gia học tập suốt đời.

Tài liệu tham khảo

1. OECD – Skills Development
2. World Economic Forum – The Future of Jobs Report 2023
3. Brookings Institution – Skills for a Changing World
4. Harvard Business Review – What Really Makes a Good Training Program
5. McKinsey – Building Workforce Skills at Scale
6. Cedefop – ESCO Classification
7. SSG Singapore – Skills Framework
8. UNESCO – Lifelong Learning Policies